Bây giờ thì tất cả đã lùi xa mười năm vào dĩ vãng. Những năm đầu sau khi Hanna ch.ết, những câu hỏi đã hành hạ tôi là liệu tôi chối bỏ và phản bội cô, tôi có tội gì với cô, tôi yêu cô thì có tội không, tôi lẽ ra có nên và phải thoát khỏi cô mới đúng. Đôi lúc tôi tự hỏi, liệu tôi có chịu trách nhiệm cho cái ch.ết của cô. Và đôi lúc tôi căm tức cô và những gì cô đã gây ra cho tôi. Cho đến khi cơn giận hết hơi và những câu hỏi hết quan trọng. Tôi đã làm gì, không làm gì, cô đã làm gì tôi - đó chính là cuộc đời tôi mà.

Một thời gian rất ngắn sau khi Hanna ch.ết, tôi quyết định ghi lại câu chuyện của Hanna và tôi. Từ thời điểm đó, chuyện chúng tôi đã được viết ra nhiều lần trong óc, mỗi lúc lại khác đi một chút, mỗi lúc lại thêm vào những hình ảnh, những vụn vặt mới về hành động và ý nghĩa. Vậy là bên cạnh phương ấn mà tôi viết ra còn thêm nhiều phương án khác nữa. Sự đảm bảo cho tính đúng đắn của phương án đã viết là tôi đã viết ra nó, còn các phương án kia không được viết ra. Phương án đã được viết ra thúc giục được viết ra, còn những phương án kia không muốn.

Thoạt tiên tôi viết ra truyện này để thoát được khỏi nó. Nhưng những hồi ức không chịu hiện ra để phục vụ mục đích ấy. Rồi tôi nhận thấy truyện vuột khỏi tay mình, tôi phải viết để níu nó lại, song để làm việc ấy cũng không gợi được hồi ức. Nhiều năm nay tôi để câu chuyện của chúng tôi yên thân. Tôi đã hòa giải với nó. Và nó quay lại, từng chi tiết một, tròn trịa, đầy đủ và ngăn nắp trong một hình thức không làm tôi buồn nữa. Một thời gian dài tôi nghĩ rằng truyện bi ai quá. Song tôi hiểu rằng truyện ấy đúng, và bi ai hay hạnh phúc không quan trọng.

Đó luôn là suy nghĩ của tôi khi tôi chợt nghĩ đến câu chuyện xưa. Khi tôi bị xúc phạm, những xúc phạm ngày xưa lại trào lên, khi tôi cảm có lỗi, những cảm giác tội lỗi ngày xưa hiện ra, và trong khát khao nhớ nhung của hôm nay tôi nhận ra khát khao nhớ nhung của ngày xưa. Những giai tầng trong cuộc đời chúng tôi nằm sát nhau đến mức chúng tôi luôn gặp tương lai trong quá khứ, không phải cái gì đã xong xuôi và hoàn tất, mà hiện tại và sinh động. Tôi hiểu. Mặc dù vậy, nhiều khi tôi thấy khó chịu đựng nổi. Có thể tôi cứ viết ra chuyện chúng tôi để giải thoát khỏi nó, kể cả khi không thành công.

Ngay sau khi từ New York về tôi chuyển số tiền của Hanna đến tay Tổ chức Do Thái chống mù chữ, với tên Hanna. Tôi nhận được một bức thư ngắn viết trên máy tính, trong đó tổ chức ấy cảm ơn bà Hanna Schmitz quyên góp tiền. Với bức thư trong túi tôi ra nghĩa trang, đến mộ Hanna. Lần đầu tiên, và lần duy nhất tôi đứng trước mộ cô.

Chú thích
(của người dịch)
- Julien Sorel, bà de Rênal, Mathilde de la Mole: nhân vật trong tiểu thuyết Đỏ và Đen của nhà văn Pháp Stendhal (1783-1842)
- Felix Krull: nhân vật trong tiểu thuyết Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull của nhà văn Đức Thomas Mann (1875-1955)
- Charlotte von Stein (1742-1842): bạn đời lâu năm của nhà thơ Đức Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832)

- Odyssey: trường ca của nhà thơ Hy Lạp Homer (thế kỷ 8 (?) trước Công nguyên)
- Marcus Tullius Cicero (106-43 trước Công nguyên): diễn giả, chính khách và nhà văn La Mã nổi tiếng
- Lucius Sergius Catilina (108-62 trước Công nguyên): chính khách La Mã

- Ernest Hemingway (1899-1961): nhà văn Mỹ, truyện Ông già và Biển cả là tác phẩm cuối cùng được xuất bản lúc ông còn sống
- Emilia Galotti: nhân vật trong vở kịch cùng tên của nhà viết kịch Đức Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781)
- âm mưu và tình yêu: kịch của nhà thơ Đức Friedrich Schiller (1759-1805)
- Joseph von Eichendorff (1788-1857): nhà thơ Đức

- Rainer Maria Rilke: nhà thơ Đức (1875-1926)
- Gottfried Benn: nhà thơ Đức (1886-1956)
- Natasha, Andrey, Pierre: nhân vật trong Chiến tranh và hòa bình của nhà văn Nga Lev Tolstoi (1828-1910)

- Nazi: hay Nationalsozialist, người theo chủ nghĩa Quốc xã - một tư tưởng hệ toàn trị thịnh hành ở nước Đức vào những năm 20 và 30, dẫn đến thành lập nước Đức Quốc xã 1933 dưới trướng Hitler
- Siebenbuergen: địa phương thuộc Romania hôm nay, nơi có nhiều chủng tộc chung sống

- Auschwitz: tên Đức của thành phố Oswiecim gần Krakov (Ba Lan), nơi có quần thể trại tập trung lớn nhất của phát xít Đức xây trong vùng tạm chiến (Auschwitz I-III)
- Rudolf Hoess: chỉ huy trại tập trung Auschwitz II Birkenau, người đầu tiên dùng hơi ngạt “Zyklon B” để giết tù nhân hàng loạt

- Birkenau: tên Đức của hạt Brzezinka thuộc Oswiecim, địa điểm trại tập trung Auschwitz II
- Bergen-Belsen: trại tập trung ở tỉnh Hannover (Đức)
- Struthof: trại tập trung ở Alsace (Pháp)