Cuối cùng, Vandoosler đã nhìn thấy những nhà truyền giáo đến tiệm ăn Le Tonneau vào chín giờ tối. Hào đã được lấp, quần áo đã thay đổi, họ trình diện với vẻ tươi tỉnh và đầu tóc chải gọn gàng. “Tình nguyện chịu đựng”, Lucien nói thầm vào tai ông cựu Cảnh sát trưởng. Juliette chuẩn bị bữa ăn tối cho hai mươi lăm người và đã đóng cửa tiệm ăn không tiếp khách. Thực tế, đây là một buổi tối tốt đẹp bởi vì, đi từ bàn này đến bàn kia. Juliette nói với Vandoosler rằng ba người cháu ông khá hấp dẫn và người này đã chuyển lời nói bằng cách làm cho tốt hơn. Điều đó lập tức làm cho Lucien thay đổi ý kiến về tất cả những gì vây quanh anh. Marc xúc động về lời ca ngợi và Mathias hẳn có thể đánh giá cao việc đó một cách lặng lẽ.

Vandoosler giải thích cho Juliette rằng ông chỉ có một người cháu trong số ba người, gã mặc đồ đen, dát vàng và bạc, nhưng Juliette không say mê về những lời giải thích rõ ràng về kỹ thuật và gia đình ấy. Đây là người đàn bà cười trước khi biết sự kết thúc của một câu chuyện hay. Vậy là cô thường cười và điều đó làm Mathias vui. Nụ cười rất đẹp. Cô nhớ tới người chị cả của mình. Cô giúp người phục vụ chuyển những món ăn và hiếm khi ngồi, do ý thích hơn là do cần thiết. Trái lại, Sophia Siméonidis, chính là sự điềm tĩnh. Thỉnh thoảng bà nhìn ba người cuốc đất và bà mỉm cười. Chồng bà được bố trí ngồi cạnh bà. Vandoosler kề cà nhìn người đàn ông này. Marc tự hỏi ông có thể hy vọng thấy được gì ở con người này. Vandoosler thường giả vờ. Giả vờ tìm được. Phương thức của Cảnh sát.

Mathias quan sát Juliette. Từng lúc, cô khẽ trao đổi những mẩu chuyện với Sophia. Họ có vẻ rất vui. Không có mục đích rõ ràng, Lucien muốn biết có phải Juliette Gosselin có một bạn tình, một bạn trai hoặc mọi mẫu thuộc loại này. Vì anh uống nhiều rượu vang ở tầm mắt anh, anh xét đơn giản hơn cả là hỏi trực tiếp. Thế là anh hỏi. Việc đó làm Juliette cười, nói rằng cô đã chuyển chỗ qua bên cạnh nên chưa hiểu rõ câu hỏi thế nào. Cô hoàn toàn có một mình trong cuộc sống, sao. Và việc đó làm cô vui đùa. Marc tự nhủ, tình hình tốt và anh thèm muốn.

Anh muốn biết mánh khoé. Về khuyết điểm, anh hiểu rằng tiệm ăn lấy tên từ hình dạng cửa hầm mà những cột chống bằng đá được khoét cho phép đưa qua những chiếc thùng tôn-nô lớn. Những gian đẹp có từ năm 1732 theo thời gian khắc ở lanh-tô cửa. Bản thân cái hầm hẳn ưa nhìn. Nếu việc tiến vào mặt trận phía Đông tiến triển, anh sẽ liếc mắt nhìn.

Việc tiến lên tiến triển. Người ta không biết thế nào, cơn buồn ngủ chinh phục được những kẻ xứng đáng nhất, vào ba giờ sáng chỉ còn Juliette, Sophia và những người ở căn nhà tồi tàn mục nát tì khuỷu tay lên cùng một chiếc bàn đầy cốc và gạt tàn thuốc lá. Mathias ngồi cạnh Juliette và Marc nghĩ rằng anh ta đã kín đáo ngồi chỗ ấy nhưng cố ý. Ngu ngốc biết bao. Anh tin chắc rằng Juliette bối rối dù cô hơn họ tới năm tuổi – Vandoosler đã được biết về tuổi cô và thông báo tin này cho họ. Da trắng, hai cánh tay mập mạp, áo dài bó khá chặt, bộ mặt tròn, tóc dài và màu sáng và nhất là nụ cười của cô. Nhưng phải nói ngay là cô không thử quyến rũ một ai. Cô có vẻ hoàn toàn quen với vai trò bà chủ quán cô đơn của mình như ban nãy cô đã nói. Nhưng chính Mathias là người lệch lạc. Không nhiều lắm nhưng vẫn cứ có một chút. Khi người ta đang ở trong tình trạng rối rắm, thật không rất láu lỉnh đem lòng ao ước người nữ láng giềng đầu tiên đón tiếp dẫu người ấy khá dễ chịu. Đó là một cách làm phức tạp cuộc sống trong khi không phải lúc. Vả việc đó có hậu quả nghiêm trọng. Marc biết có điều gì đó. Cuối cùng, có thể anh lầm. Mathias có quyền bối rối mà việc đó không có hậu quả nghiêm trọng.

Juliette không để ý đến sự bất động chăm chú của Mathias, cô kể những chuyện như chuyện một người khách ăn những lát khoai tây rán bằng nĩa, hoặc một gã hôm thứ năm ngắm mình trong chiếc gương bỏ túi trong suốt bữa ăn trưa chẳng hạn. Vào ba giờ sáng, mọi người độ lượng đối với những câu chuyện mà người ta nghe cũng như đối với những câu chuyện mà người ta kể. Vậy là người ta để ông già Vandoosler trình bày chi tiết vài tình tiết hình sự. Ông kể với giọng chậm rãi và có sức thuyết phục. Việc đó làm không khí dịu đi nhiều. Lucien mất những sự nghi ngờ về những cuộc tấn công từ những mặt trận Đông và Tây để chống lại. Mathias đi kiếm nước và ngồi lại ở bất cứ chỗ nào, không cả trong hướng của Juliette. Điều đó làm Marc sửng sốt vì anh không có thói quen lầm lẫn về những sự bối rối, dù là nhẹ nhàng hoặc thoáng qua. Vậy là Mathias không dễ đọc được ý nghĩ như mọi người. Có thể anh bí ẩn. Juliette nói thầm vào tai Sophia điều gì đó. Sophia lắc đầu.

Juliette năn nỉ. Mọi người không nghe thấy gì, nhưng Mathias nói:
- Nếu Sophia Siméonidis không muốn hát thì ta không nên ép bà ấy.

Juliette ngạc nhiên và chính vì thế, Sophia đổi ý. Vậy là xảy ra một lúc hiếm hoi mà, trước bốn người đàn ông giam mình trong tiệm vào ba giờ sáng. Sophia Siméonidis kín đáo hát, dưới tiếng đệm dương cầm của Juliette là người có chút tài năng nhưng nhất là rõ ràng quen đệm cho Sophia. Chắc chắn vào một số buổi tối, bà kín đáo hát đơn ca, xa sân khấu, cho riêng bà và bạn gái của mình.

Sau một lúc hiếm hoi, đúng ra, người ta không biết nói gì nữa. Những người đào hào cảm thấy đau vùng thắt lưng. Mọi người đứng lên, mặc áo vét. Cửa tiệm đóng lại và mọi người bước đi cùng một hướng. Chỉ đến khi đến trước nhà mình, Juliette mới nói rằng gã phục vụ đã không giữ lời hứa với cô hôm trước, gã đã bỏ cô mà không báo trước. Juliette ngập ngừng trước việc định nói tiếp. Cô tính để ngày mai mới báo tin, nhưng hầu như cô nghe nói rằng...

- Rằng chúng tôi đang ở trong tình cảnh khó khăn chứ gì – Marc bổ sung.

- Chính thế. Vâng – Juliette nói, nét mặt linh hoạt hẳn lên do qua được bước khó khăn lớn – Vậy thì, tối nay, khi tôi ngồi ở chiếc dương cầm, tôi nghĩ rằng dù sao, công việc nào cũng là công việc, vị trí nào có thể làm cho một người trong các ông quan tâm. Khi người ta nghiên cứu, vị trí người phục vụ có lẽ không phải là điều mơ ước, nhưng trong lúc chờ đợi...

- Thế nào mà cô biết chúng tôi nghiên cứu? – Marc hỏi.
- Rất dễ nhận biết khi người ta không tự mình làm – Juliette vừa nói vừa cười trong bóng đêm.
Không biết vì sao, Marc cảm thấy lúng túng. Bị theo dõi, bị đọc được, hơi phật ý.
- Những chiếc dương cầm? – Anh nói.

- Chiếc dương cầm là chuyện khác – Juliette nói – ông tôi là chủ trại và là người mê âm nhạc, lúa mạch và khoai tây. Trong mười lăm năm, ông ép tôi theo học các lớp nhạc. Một ý kiến dứt khoát ở ông... Khi tôi đến Paris, tôi làm những công việc nội trợ và thế là chấm dứt chơi dương cầm. Phải rất lâu sau tôi mới có thể chơi lại, khi, lúc ông mất, ông để lại cho tôi một số vốn lớn. Ông tôi có nhiều ruộng đất và những ý kiến dứt khoát. Ông đã đặt điều kiện nghiêm ngặt để tôi hưởng thừa kế của ông: Ông đòi hỏi tôi phải chơi lại dương cầm... Tất nhiên – Juliette vừa cười vừa nói tiếp – Viên công chứng nói với tôi rằng điều kiện không chấp nhận được. Nhưng tôi muốn tôn trọng ý kiến dứt khoát của ông tôi. Tôi mua nhà, tiệm ăn và một chiếc dương cầm. Thế đó.

- Chính vì lẽ đó mà Irona các món ăn có củ cải phải không? – Marc cười và hỏi.
- Chính thế – Juliette nói – Những lát củ cải.

Năm phút sau, Marc được tuyển dụng. Anh mỉm cười vò xát hai bàn tay vào nhau. Sau đó, khi trèo lên bậc thang gác, Mathias hỏi Marc vì sao anh ta nói dối bằng cách nói rằng anh không thể nhận vị trí ấy, rằng anh ta có việc nào đó trong tầm tay mình.
- Bởi vì đúng thế – Marc nói.

- Sai. Cậu không có gì hết trong tầm tay. Tại sao cậu không nhận vị trí ấy?
- Đó là người đầu tiên thấy thì nhận – Marc nói.
- Ai thấy gì?... Trời ơi, Lucien đâu? – Anh đột ngột nói.
- ch.ết tiệt, mình nghĩ là chúng mình đã bỏ cậu ấy ở dưới rồi.

Lucien đã uống tương đương hai mươi cốc cac-tông rượu, không thể vượt qua những bậc thang đầu tiên và đang ngủ ở bậc thang thứ năm. Marc và Mathias mỗi người nắm lấy một cánh tay cậu ta.
Vandoosler, hoàn toàn tỉnh táo, đĩnh đạc, đưa tiễn Sophia đến tận cổng nhà bà và bước vào.

- Tranh lụa đẹp thật – Ông bắt đầu nói – Ba gã truyền giáo ngoắc vào nhau và không trèo lên thang nổi.
- Mắc dịch – Mathias nói trong lúc đỡ Lucien dậy – vì sao chúng mình lại để cậu ấy ở gác ba nhỉ?

- Ta không thể đoán nổi cậu ấy lại có thể uống như một cái hố – Marc nói – Cậu nên nhớ rằng không có cách nào làm khác được. Trước hết là thứ tự niên đại: tầng trệt, vô danh, bí mật gốc, lộn xộn khắp, cháy lộn tùng phèo, tóm lại là gian chung. Gác một, nổi lên hơi lộn xộn, những mò mẫm bước đầu tầm thường, con người trần truồng có thái độ hiên ngang trong im lặng, tóm lại, cậu, Mathias. Lên cao hơn trước bức thang của thời gian...

- Có gì mà hắn rống lên như thế? – Ông già Vandoosler hỏi.
- Cậu ấy kịch liệt phản đối. Vẫn cứ là cái quyền của cậu ấy. Không có giờ cho những diễn giả đâu.

- Trèo lên nữa trước thang thời gian – Marc tiếp tục nói – vọt lên trên thời Văn minh cổ Đại, dễ dàng ghé tới thiên niên kỷ thứ hai vẻ vang, những sự tương phản, những sự táo bạo và những cực hình thời Trung Đại, tóm lại là mình, ở gác hai. Tiếp đó, ở trên, sự mờ dần, thời kỳ suy đồi, người đương thời. Tóm lại là cậu ấy – Marc nói tiếp trong khi lắc cánh tay Lucien – Hắn ở gác ba, khép lại từ cuộc Đại chiến đáng xấu hổ sự khảo cứu phân lớp Lịch sử và cũng là của cái thang. Trên cao nữa, người đỡ đầu tiếp tục xới tung những thời hiện đại theo cách rất đặc biệt của ông.

Marc dừng lại và thở dài.

- Cậu hiểu không, Mathias, cho dù thực tế hơn là cho gã ấy ở gác một, ta vẫn không thể cho phép mình làm đảo lộn thứ tự niên đại, lật nhào việc khảo cứu phân lớp cầu thang. Thang thời gian ấy. Mathias, đó là tất cả những gì còn lại cho chúng ta! Ta không thể phá hỏng cái lồng cầu thang này là vật duy nhất mà ta đặt trong trật tự tốt đẹp. Điều duy nhất đấy, ông bạn Mathias ạ! Ta không thể xáo tung nó lên.

- Cậu có lý – Mathias nghiêm trang nói – Ta không thể. Cần phải đưa gã Đại chiến này lên gác ba thôi.

- Nếu ta có thể đưa ra ý kiến của mình – Vandoosler dịu giọng nói xen vào – các anh, người này cũng như người kia đều bị nhồi nhét. Ta rất muốn các anh kéo Thánh Luc lên tới địa tầng thích đáng của anh ta để ta, ta có thể trở về những mức ô danh của những thời hiện tại là nơi ta ở.
*

Một bất ngờ lớn là mười một giờ rưỡi hôm sau, Lucien thấy Mathias chuẩn bị qua loa để đi làm. Những hồi cuối của buổi tối trước, đặc biệt là sự cam kết của Mathias làm người phục vụ tại nhà Juliette Goselin, anh hoàn toàn không biết.

- Có chứ – Mathias nói – Cậu còn ôm chặt Sophia Siméonidis trong vòng tay cậu hai lần liên tiếp để cảm ơn bà đã hát là gì. Hơi thân mật đấy. Lucien.

- Mình không nhớ gì hết – Lucien nói – Như vậy, cậu gia nhập vào mặt trận phía Đông hả? Và cậu ra đi hài lòng chứ? Bông hoa đầu nòng súng hả? Cậu có biết rằng ta luôn tin rằng ta sẽ chiến thắng tình cảnh rối rắm trong mười lăm ngày nhưng thực tế việc đó kéo dài vô tận chứ?

- Cậu thực sự đã uống như một cái hố – Mathias nói.
- Như một cái hố đạn cối – Lucien nói rõ – Chúc may mắn, anh lính.