Đêm muộn. Ánh trăng bạc vắt ngang mái ngói Hộ viện, gió đồng thổi lùa qua khe cửa, ngọn đèn dầu chập chờn lay động.
Trong căn phòng nhỏ, Trần Minh ngồi co chân trên ghế, tay trái cầm đũa, tay phải hí hoáy vẽ.

Trên mặt bàn, cơm nguội, canh rau, mực loang lổ.
Trên giấy, một vòng tròn lạ lùng hiện dần – quanh đó là những chấm bi nhỏ li ti.
Hắn dừng tay, ngắm nghía hồi lâu rồi gật gù:

“Ổ trục xoay… hay gọi theo thời này là bạc đạn. Tốt, từ đây mà cải thiện được guồng nước, lò Bessemer, làm máy tiện. Có máy tiện, ta làm được đại pháo, làm được tất cả.”

Nét bút khô nghiến trên giấy. Trong mắt hắn thấp thoáng những tia sáng liều lĩnh, như có bánh răng đang quay từ bên trong trán.
Nói tới đó hắn cười một mình, cái kiểu cười của kẻ vừa nghĩ ra trò nghịch trời.

Nếu ai từ thế kỷ hai mốt có mặt ở đây chắc sẽ nhận ra: thứ Trần Minh vẽ chính là ổ bi cơ bản nhất của thế giới cơ khí.
Nhưng người thời này mà thấy, hẳn chỉ nghĩ hắn đang vẽ bánh xe gỗ để… chơi.

Ánh đèn dầu hắt lên mặt hắn, ánh mắt sáng lấp lánh giữa đêm.

Từng nét bút như đánh thức một kỷ nguyên – kỷ nguyên mà hắn, một kẻ “không thuộc về nơi này”, đang âm thầm dựng lên bằng mồ hôi và… vài ý tưởng điên khùng.
⸻

Sảnh trạch viện – Trần Phúc, Trần Tùng và Trần Minh
Tiếng côn trùng ngoài sân rì rầm. Mùi gỗ cũ và bạc đánh bóng thoang thoảng trong sảnh.

Trần Phúc – đại bá của tộc, huynh trưởng ông nội Trần Minh – đang ngồi vuốt râu đọc sổ, bên cạnh là Trần Tùng, tay cầm chén rượu ngô.
Mấy chum bạc trắng kê sát tường, phản chiếu ánh đèn dầu lung linh.

Trần Tùng cười khoái trá, rót rượu đầy ly:

“Ta nói đại bá, mấy tháng trước ai bảo Trần thị ta một chuyến làm ăn kiếm ngàn lượng bạc, ta đánh ch.ết cũng không tin. Giờ nhìn cháu ruột ta xem – có tướng trụ cột của phụ thân, trời độ Trần thị thật rồi!”

Ở góc bàn, Trần Minh vừa ăn vừa vẽ, nghe thế chỉ lầm bầm trong bụng:
“Không biết ai sáng nay còn cầm roi mây dí ta chạy vòng vòng trong quán trọ… May ta nhanh chân, không thì giờ sưng mông rồi.”

Hắn nhếch môi, cười khẽ, tiếp tục vẽ.
Trần Phúc nâng chén, râu rung rung, cười hả hê:

“Thiếu tộc trưởng nhà ta quả có kỳ lân chi tư. Lúc trước mỗi tháng ta thu chưa đến hai trăm lượng, nay đi Quy Nhơn một chuyến lời gần ngàn lượng. Thiên ý, thiên ý đó!”
Trần Minh đặt bút xuống, hắng giọng:

“Hai người nghe con nói chút, chuyện này quan trọng lắm.”
Cả hai lập tức im lặng, ánh mắt đổ dồn về hắn.
Hắn bước lên giữa phòng, tay cầm tờ giấy trắng loang mực:

“Giờ ta có vốn rồi. Con tính mở rộng sản nghiệp: luyện thép, muối tinh, xây xưởng rượu, đúc súng, đúc pháo.
Đồng thời chỉnh hợp lại toàn bộ gia đinh, tá điền, hộ viện.

Quan trọng nhất – phải tuyển thêm lưu dân khắp vùng, nuôi cơm trả lương.
Còn gia đinh và tá điền hiện có, cũng phải trả lương. Không chỉ cơm không, mà có công có thưởng.

Có vậy Trần thị mới phát triển bền.”
Tiếng chén khựng lại, một thoáng im phăng phắc như có ai rút bấc đèn.
Hai người nghe xong, mắt trợn tròn như chén rượu.
Trần Phúc khựng tay, Trần Tùng suýt sặc. Cả hai đồng thanh:

“Không được!”
Trần Phúc đặt mạnh chén xuống bàn, giọng nghiêm như tiếng búa rơi:
“Nuôi cơm đã là ân. Giờ trả lương nữa à?
Gia đinh nhận lương còn nghe được, nhưng tá điền thì chưa từng có!

Các gia tộc khác mà biết, sẽ nói Trần thị giàu, âm mưu gom dân tạo phản.
Chúa Nguyễn nghe được, e không yên.
Dân đói khổ kéo đến, ngươi tính sao?

Chưa kể ngươi đòi đúc pháo, đúc súng, định tạo phản thật sao?”
Trần Tùng tiếp lời, giọng nặng trịch:
“Ngươi mang gia nghiệp ra đùa! Làm to quá, ch.ết nhanh lắm đấy!”
Trần Minh nghe xong, trong bụng bốc hoả:

“Ta là tộc trưởng hay ông là tộc trưởng trời ạ… Sáng thì thúc dí roi, tối thì Phúc gia gia mắng, cái chức này để ai làm đi!”
Nhưng ngoài mặt hắn vẫn cười, vì hiểu: nếu các thúc bá bỏ đi, Trần thị toang.

Hắn dịu giọng:
“Phúc gia gia, con hiểu. Nhưng xin nghe con nói hết.
Về trả lương – con thoả hiệp.
Chỉ những gia đinh tham gia kỹ thuật trọng yếu mới có đãi ngộ.

Nếu không, người khác sẽ dụ đi ăn máng khác, ăn cắp bí quyết. Khi đó mới nguy.”
Trần Phúc trầm ngâm gật nhẹ.
Trần Minh thấy vậy nói tiếp:
“Còn chuyện đúc súng, đúc pháo – con không thoả hiệp.

Đây là chuyện sinh tồn.
Giờ Tây Sơn nổi dậy, thiên hạ rối loạn, nếu Trần thị không có vũ khí tự vệ, lỡ bị cuốn vào chiến sự thì ai gánh?
Chúa Nguyễn giữ thân còn chưa chắc, lo cho ta sao nổi.

Ta vẫn nộp thuế, vẫn làm ăn bình thường, chỉ tự phòng thân thôi.
Miễn giữ kín, chẳng ai nói được gì.”

Trần Minh tiếp tục sự nghiệp lừa dối gia tộc của mình, bằng cái đạo sinh tồn do hắn bịa ra. Nhưng thực chất là ngấm ngầm, ủng hộ Tây Sơn thành đại nghiệp, kiếm đường ra cho cả dân tộc này.

Trần Phúc cau mày, giọng thấp hẳn xuống:

“Ngươi biết Hồng Y đại pháo là gì không? Đây là vũ khí mà Chúa Nguyễn cấm tiệt tư nhân đúc và sở hữu, ngươi làm ra thứ đó, lỡ mà có ai biết, cả tộc mạng không đủ để cho Chúa Nguyễn giết đâu.”

Trần Minh nhếch môi, đáp liền:

“Phúc gia gia, Hồng Y đại pháo chỉ qua là món đồ cổ thôi, Chúa Nguyễn bây giờ thân lo chưa xong, nào rảnh quan tâm chúng ta, nếu quan phủ phát hiện, hối lộ và lượng bạc là im ngay, chưa nói Quy Nhơn không thủ được đâu, ngày Tây Sơn chiếm hết Bình Định, dưới bóng mát của Tây Sơn, ai làm được gì chúng ta.”

Ngọn đèn dầu nổ lách tách một tiếng nhỏ. Bên ngoài, có cơn gió đổi mùa lùa qua hiên.

Trần Phúc nghẹn họng, đám giai cấp ở trên cao như địa chủ thế gia như Trần thị, ai cũng biết Quy Nhơn chắc chắn khó thủ được, chỉ có đám tướng thủ thành Quy Nhơn, mới xem nhẹ Tây Sơn mà thôi, Trần Phúc thở dài nói:

“Chuyện này theo ý ngươi, nhưng nhớ chừa đường cho gia tộc.”
Trần Tùng chống tay, cười cười:
“Đại bá, để hắn làm đi. Cùng lắm cả nhà bán hết, qua hải ngoại sống.”

Trần Phúc thở dài, nhìn cả hai, rồi nói nhỏ:
“Thôi. Chuyện pháo ta không dính. Ngươi và Trần Tùng. Nhớ kỹ – việc gì làm phải báo ta trước. Gia nghiệp tổ tiên không phải trò trẻ con.”
Trần Minh cúi đầu:

“Con biết.”
Rồi hắn nói thêm, giọng trầm mà chắc:
“À, chuyện nữa. Con muốn tứ thúc Trần Khang phụ trách phòng thu chi cho tam thúc Tùng.
Sản nghiệp mở rộng, Tùng thúc vất vả lắm. Cần người gánh bớt.”

Trần Phúc gật:
“Được. Chuyện đó hợp lý. Còn việc tăng hộ viện, bàn với cô gia Trần Lâm đi, hắn chuyên luyện binh. Ta không xen.”
Trần Tùng cười khổ, chắp tay:

“Ta biết rồi, đại bá. Người nghỉ sớm, việc để ta với Minh lo.”
Bóng Trần Phúc khuất dần ở hành lang. Sảnh rộng chỉ còn tiếng rượu khua khẽ trong chén và hơi thở hai chú cháu.
Trần Tùng nhìn cháu, bật cười:

“Ngươi đó, chưa thấy ai vừa bị mắng vừa xoay cục diện giỏi như ngươi. Đại bá ban đầu còn định trói ngươi lại kia.”
Trần Minh nhún vai:
“Con quen rồi. Bị đánh cũng phải cười chứ.”

“Thôi, khuya rồi. Mai giao bản vẽ xưởng xong đi gặp cô gia Trần Lâm.
Việc tăng hộ viện từ ba trăm lên một ngàn người phải có hắn gật đầu.
Ta không rành khoản đó.”

“Con biết rồi. Trưa mai xong việc, con ghé đại cô luôn.”
Trần Tùng vỗ vai hắn:
“Này, chớ quên chuyện cưới hỏi, ngươi với Châu tiểu thư ra sao rồi ?”

“Cái gì cần làm đã làm rồi, chỉ còn thiếu mang lễ hỏi qua thôi.”

“Mả cha nhà ngươi, thằng nhóc khốn khiếp, lễ nghĩa liêm sỉ đâu, con nhà người ta chưa cưới, ngươi lại cướp đi trong trắng người ta, lỡ người ta mang bầu rồi làm sao, Trần thị mặt mũi bị ngươi quét hết rồi…”

Trần Tùng vừa mắng vừa liếc ngang liếc dọc, định kiếm roi mây.
Trần Minh nghe vậy chạy ra khỏi phòng nói:
“Đùa thúc thôi, mới chỉ chạm môi mà thôi, nàng làm sao mang bầu. Ha ha ha.”

“Thằng nhóc khốn khiếp…” Trần Tùng đứng chống tay lên hông, cười mắng thằng cháu mình.
⸻
Đêm khuya
Trăng treo vắt vẻo trên đỉnh mái. Sương mảnh rơi như bụi bạc ngoài sân.

Đèn vẫn cháy, bóng Trần Minh đổ dài lên vách.
Trên bàn, bản vẽ ổ trục tròn tròn, những viên bi nhỏ lấp lánh ánh dầu.
Hắn cầm bút, gõ nhẹ, khẽ nói:

“Ổ trục, guồng nước, máy tiện… Ba tháng thôi, ta sẽ cho thiên hạ thấy thế nào là đại pháo thời cơ giới.”
Ngoài kia, gió đồng thổi qua, ánh trăng nghiêng.

Ngọn đèn dầu lay nhẹ, ánh sáng chiếu lên mặt giấy khiến những vòng tròn như xoay tròn thực sự.
Trong đầu hắn, bánh xe đã khởi động.
Một đêm yên ả, nhưng chính đêm ấy — mầm máy của Đại Nam đã nảy sinh.